Ekološki kriminal je poseban vid kriminala koji ima za posljedicu zagađenje okoline u većem obimu ili na širem području, čime se dovodi u opasnost život i zdravlje ljudi ili uzrokuje uništenje biljnog ili životinjskog svijeta većih razmjera. Ovaj kriminal je zadnjih godina posebno aktuelan uslijed naglog razvoja nauke i tehnike i uvođenja novih tehnologija, korištenja novih i moćnih izvora energije, te izgradnje velikog broja industrijskih postrojenja i razvoja velikih urbanih sredina. Pored klasičnih tijela represije, u suzbijanju ovog kriminaliteta veliku ulogu imaju razne inspekcije, zavodi, nevladine organizacije i druge ustanove. Međutim, zaštita i unapređivanje čovjekove sredine vrlo je složeno pitanje. Ono se razmatra ne samo u odnosu prirode i čovjeka, već i kroz društveno-privredne odnose, jer kao izvori zagađivanja javljaju se različiti objekti, npr. objekti bazne hemijske industrije, rafinerije nafte, cementare, željezare, tvornice pesticida i otrova i sl. Značajno zagađivanje nastaje i neracionalnom i nekontroliranom primjenom raznih hemijskih i drugih sredstava u poljoprivrednoj proizvodnji i zaštiti šuma od štetočina i sl.
Ekološki kriminal je najbrže rastući oblik transnacionalnog kriminala koji donosi velike profite a nizak rizik u odnosu na tradicionalne oblike transnacionalnog organizovanog kriminala (kao što su krijumčarenje i trgovina opojnim drogama, krijumčarenje i trgovina ljudima, krijumčarenje oružja i municije, i dr.). Posljedice ekološkog kriminaliteta su specifične, jer se ne ispoljavaju neposredno prema ljudima, već prvenstveno prema životnoj sredini, a samim tim dugoročno i prema čovjeku direktno. Ekološki kriminal sve više postaje međunarodni problem i prevazilazi granice teritorijalne nadležnosti.
Postoji i klasifikacija ekološkog kriminaliteta, prema kojoj se ekološki kriminalitet može podijeliti u dvije grupe:
1 – Primarne delikte ekološkog kriminaliteta (delikte koji proizilaze direktno iz razaranja i degradacije životne sredine izazvane od strane čovjeka, npr. zagađenje vazduha, krčenje šuma, delikti usmjereni protiv različitih vrsta i prava životinja, zagađenje vode, itd.),
2 – Sekundarne delikte ekološkog kriminaliteta (delikti koji nisu direktno usmjereni protiv životne sredine, ali svakako imaju posredan uticaj na životnu sredinu).
Sa aspekta izvršioca (ili subjekta krivičnog djela) ekološki kriminalitet se može podijeliti na:
1 – Korporativni ekološki kriminal (industrijsko zagađenje, toksični otpad, rizik na radnom mjestu, zagađenje životne sredine, itd.); organizovani ekološki kriminal (organizovani kriminal i rizični otpad, prijetnje divljim životinjama i biljnim vrstama, itd..); ekološki kriminal uzrokovan od strane vlade (atomska i nuklearna testiranja, vojni opasni otpad, vojne operacije, itd),
2 – Ekološki kriminal učinjen od strane pojedinaca (gubitak segregacije, divlje deponije, itd).
Uzimajući u obzir karakteristike organizovanog kriminala u slučajevima okološkog kriminala, možemo konstatovati da su kriminalne aktivnosti organizovanih kriminalnih grupa posebno usmjerene ka specifičnim područjima, uključujući:
- Ilegalnu trgovinu životinjskim i biljnim vrstama,
- Ilegalnu trgovinu supstancama koje oštećuju ozonski omotač, opasnim hemikalijama i štetnim pesticidima,
- Nezakoniti transport i promet raznih vrsta toksičnog, radioaktivnog i drugog opasnog otpada,
- Nezakonit, nekontrolisan i neprijavljen ribolov,
- Nezakonitu sječu i promet drveta (sakupljanje, transport, kupovina ili prodaja suprotno nacionalnom zakonodavstvu),
- Biološku pirateriju i prevoz kontrolisanih biološki ili genetski modifikovanih materijala;
- Nezakonito odlaganje ulja i drugih otpada u morima i okeanima, i
- Nezakonitu eksploataciju mineralnih sirovina i krijumčarenje goriva, kako bi se izbjeglo plaćanje poreza i kontrola emisije izduvnih gasova.
Bosna i Hercegovina nema konkretne zakone koji bi na lakši način suzbijali i sankcionisali subjekte tj. počinioce ekološkog kriminala, bilo to korporativni ekološki kriminal ili isti učinjen od strane pojedinca. Složeni nivoi vlasti naše države, institucije, zakoni, njihova nesinhronizovanost i nedovoljna ili nikakva saradnja su ogroman problem i na ovom polju te otežavaju sve aktivnosti vezane za ekološki kriminal. Odlika ekološkog kriminala je prilagođavanje novonastalim društveno – ekonomskim i političkim odnosima posebno u Bosni i Hercegovini jer je u tranziciji.
Iako Modly (1998) ističe kako je problem ekološkog kriminaliteta postao aktuelan u BiH uslijed naglog razvoja nauke i tehnike i uvođenja novih tehnologija, korištenja novih i moćnih izvora energije te izgradnje velikog broja industrijskih postrojenja i razvoja velikih urbanih sredina, rezultati istraživanja indikativno ukazuju na relativnu nezainteresovanost bh. kriminologa za provođenjem naučnih istraživanja sa područja zaštite životne sredine, prvenstveno problematike ekološkog kriminaliteta. Ne može nam biti izgovor ali upravljanje životnom sredinom nije bilo prioritet u procesu poslijeratnog ekonomskog oporavka BIH, što se prema izvještaju Ekonomske komisije Ujedinjenih naroda za Evropu (2011) posljedično odrazilo u nepotpunom institucionalnom, strateškom i pravnom okviru za njegovu zaštitu. Ekološka problematika se vezivala za početak pregovora za članstvo BiH u Evropskoj uniji, koji su bili važan pokretač reformskih napora u sektoru zaštite životne sredine. Od tada, većina provedenih istraživanja upravljanja životnom sredinom biva finansirana od stranih međunarodnih organizacija, a njihovi ključni akteri postaju organizacije civilnog društva i te nadležne institucije na državnom i entitetskom nivou, kantonalni i lokalni akteri.
Svrha je ukazivanje na hitnost prepoznavanja ekološke kriminologije kao važne grane kriminologije u Bosni i Hercegovini. Teži se ka i većem broju stručnih i educiranih osoba koje bi podigle nivo svijesti o ekologiji. U nekim slučajevima izostaju i represivne mjere nadležnih organa. Ovim načinom bi se stekla praksa i konkretnije bi se rješavali slučajevi koji se trenutno teže evidentiraju, dokazuju i procesuiraju. Uz svu ovu problematiku direktno miješanje privrednih i političkih subjekata još više otežavaju sprovođenje propisa i sankcionisanje. Otklanjanje navedenih nedostataka i sprovođenje zakonskih mjera doprinosi sigurnijem životu zajednice kroz očuvanje i zaštitu životne sredine. Dokaz o nedovoljnoj posvećenosti i neozbiljnosti po pitanju zaštite ekologije je daleko nedovoljan broj literature (stručnih i naučnih radova, knjiga, udžbenika i sl.), kako u štampanom tako i u digitalnom obliku. Ujedno, ne možemo se pohvaliti ni po velikom broju riješenih i procesuiranih slučajeva niti se mogu dobiti realni statistički podaci od institucija.
Ekološkom kriminalu doprinosi i nezainteresovanost građana i nadležnih organa za prijavljivanje i procesuiranje učinilaca ovih krivičnih djela. Nizak je nivo društvene svijesti o opasnosti i globalnim štetnim posljedicama ekoloških krivičnih djela, kao i nerazumijevanje da su opstanak čovječanstva i društvena zajednica žrtva ekološkog kriminala.
Za efikasnije suzbijanje ekološkog kriminala potrebna je veća saradnja između civilnog sektora i državnih organa, povećati razmjenu informacija, izradu i izmjenu propisa. Ne smijemo dozvoliti da problem zaštite sredine postane poguban i krajnje opasan, da ne može biti društveno sankcionisan te da intervenišu organi na međunarodnom nivou kao i Europska unija. Moraju se stvoriti pravni okviri te informisati i obučavati predstavnike zakona o važnosti očuvanja životne sredine. Svaki čovjek – pojedinac ima moralnu i zakonsku obavezu da shvata značaj i ulogu životne sredine za razvoj i život sadašnjih ali i budućih generacija.
Ovaj tekst je izrađen uz podršku projekta „Misli o prirodi!“ koji implementira Centar za promociju civilnog društva, a finansijski podržava Švedska. Sadržaj ovog materijala je isključiva odgovornost Global Analitike i ne odražava nužno stavove Centra za promociju civilnog društva i Švedske.
