Napisala Živana Jovančić
Snimio Nikola Blagojević/Spektroom
Fadila Serdarević završila je Medicinski fakultet u Sarajevu, takođe i specijalizaciju iz epidemiologije, a težeći što višem stručnom obrazovanju ambiciozno je osvajala znanje na univerzitetskim katedrama Evrope i Amerike. Dobitnica Hubert Humphrey programa, profesionalne Fulbright stipendije, edukaciju nastavlja u New Orleansu, te završava magistarski iz epidemiologije 2003. godine na Univerzitetu Tulane. Na poziv Centra za kontrolu bolesti (CDC), učesnica je američkog programa EIS (Epidemic Intelligence Service), usavršava znanje suzbijanja epidemije i vršenje epidemiološkog nadzora. Godine 2012. odlazi u Rotterdam, u okviru programa Erasmus, i završava drugi magistarski i doktoralni program iz neuropsihijatrijske epidemiologije. Zahvaljujući holandskoj vladi, 2018. godine dobila je priliku da u okviru postdoktoralnog studija na New York Universityju istražuje uticaj okoliša na rani razvoj dojenčadi. Zvanično, dr. Fadila Serdarević ima 23 reference i 350 citata danas (Google Scholar), a kao prvi autor objavljuje u prestižnim časopisima kao što su: Jama Psychiatry, Pediatrics, Biological Psychiatry i Autism Research.
U međuvremenu, vraćala se u Sarajevo. Nosi u sebi jake emocije prema rodnom gradu u kome živi njena porodica i brojni prijatelji, kaže nam tokom našeg susreta u julu, a povod je knjiga koju je objavila pod naslovom “Rani neuromotorni razvoj i neuropsihijatrijski problemi. Moderni epidemiološki pristup”.
“Uvijek sam imala želju da vidim svijet, to je bio jedan od razloga što sam izabrala epidemiologiju. Epidemiologija mi je omogućila da boravim u drugim zemljama i upoznam druge kulture. Moj pacijent je populacija, a ne pojedinac. Tokom edukacije u New Orleansu intenzivno sam učila, dala slobodu svojoj kreativnosti, proširio se ugao moje percepcije, rađale su se nove ideje, originalni naučni radovi. Za sve to potreban vam je osjećaj lične slobode, a ja sam je osjetila u New Orleansu”, kaže dr. Fadila Serdarević.
Kada se javljaju simptomi?
Na zajednički susret stigla je sa svojom knjigom koja tretira važan zdravstveni problem današnjice, a odnosi se posebno na rani motorni razvoj i probleme iz spektra autizma. To je stručna oblast koju joj je predložio bliski rođak, rano preminuli znani sarajevski neuropedijatar dr. Smail Zubčević. Taj prijedlog podržale su i Fadiline kolegice dr. Amra Čengić i dr. Selma Tanović. Može im biti zahvalna danas, budući da je i osobno i profesionalno sretna jer je stekla ugled u inostranoj branši kao naučna istraživačica zaslužna za rano otkrivanje specifičnih simptoma.
Dr. Serdarević je tokom trajanja Erasmus programa u Rotterdamu analizirala podatke iz Generacije R, odnosno studije praćenja stanovništva, koja obuhvata preko 10.000 djece, posmatrane od početka trudnoće do adolescencije. “Otkrila sam da rani razvoj dojenčadi od dva-tri mjeseca predviđa simptome iz spektra autizma u kasnijem uzrastu. Ono što je bitno, te simptome imamo svi, neko manje, neko više. Oni se nalaze u kontinuiranom spektru u generalnoj populaciji i ukoliko neko ima previše simptoma, profesionalci postavljaju dijagnozu autizma. Kada kažemo da neko ima rizik da razvije probleme iz spektra autizma? Mi mjerimo male genetske varijante kod bebe, koje zovemo poligenetski rizik, i kad se kod dojenčadi s povišenim poligenetskim rizikom za autizam pojave simptomi neoptimalnog senzorimotornog razvoja, tada kažemo da ima veće šanse da razvije probleme iz spektra autizma. Interesantno, ne samo da genetska predispozicija za autizam pokazuje povezanost sa simptomima autizma nego i genetska predispozicija za ADHD (poremećaj pažnje sa hiperaktivnošću) pokazuje ovu povezanost. I dok je genetska predispozicija za autizam povezana istovremeno sa blagom hipotonijom (nižim mišićnim tonusom), genetska predispozicija za ADHD je povezana sa poremećajima senzorike. Kako sam rekla, sve se može registrovati kod dojenčadi od dva-tri mjeseca, već tada se može reći da postoji predispozicija za probleme iz spektra autizma. A to vam govori, između ostalog, da “optužena“ MMR vakcina ne igra nikakvu ulogu kod autizma, jer je djeca primaju znatno kasnije.”
“Sve se može registrovati kod dojenčadi od dva-tri mjeseca; već tada se može reći da postoji predispozicija za probleme iz spektra autizma. A to vam govori, između ostalog, da ‘optužena’ MMR vakcina ne igra nikakvu ulogu kod autizma, jer je djeca primaju znatno kasnije”
Otkriće epidemiologinje Serdarević prati stručno objašnjenje i stav da dojenčad sa poligenetskim rizikom za autizam treba odmah identificirati i pratiti njihov motorni razvoj kontinuirano. “Ako njihov motorni razvoj nije perfektan, treba intervenisati odmah. Svi znamo da su za djecu iz spektra autizma tipični problemi socijalne interakcije i ponovljene radnje. Rani motorni razvoj dobro predviđa simptome kasnijeg uzrasta, to se sve vidi i u generalnoj populaciji, zato smatram da struka mora ranije reagovati i intervenisati.”
Zašto autizam više pogađa dječake nego djevojčice, pitamo doktoricu Serdarević u ime mnogih koje to zanima. “Jedan od razloga je objektivne prirode. Konkretno, sporije sazrijevanje mozga tokom fetalnog i postnatalnog perioda stavlja dječake u ranjiv položaj u odnosu na djevojčice, duže su izloženi faktorima okoliša i prolongiranog stresa tokom majčine trudnoće i ranog razvoja. I drugo, blaži simptomi često su pogrešno klasificirani kod djevojčica kao povučenost i preplašenost, a takvi simptomi su obično prihvaćeni u društvu kao njihovo tipično odrastanje, pa ostaju nezamijećeni. Stoga se identificiraju samo najteži slučajevi.”
Priča o Bakiru
Fadila Serdarević imala je privilegiju da stručno prati jednog sarajevskog dječaka, Bakira, otkako mu je konstatovan autizam. “Moram vam reći da je meni, ljekaru i čovjeku, Bakir otvorio oči i veoma pomogao. Pokazivao je simptome autizma od početka rasta, a dijagnosticiran mu je sa četiri godine.” Bakir danas ide u redovnu školu. Imao je sreću da ga je vodila učiteljica Aida Abdulović, koja je u inostranstvu stekla zvanje magistrice inkluzije, što je bitno pomoglo njegovom uključenju u redovno školovanje.
“Dječakova mama pokazala je nevjerovatno inovativan pristup prema djetetu, ona je primijenila motorne intervencije, svjesno ili ne, ne znam, ali to je rijetkost. Znala je prosuti brašno da se njime dijete igra kako bi razvilo ranu i finu motoriku, koja je vezana za elastičnost mozga. To je radila i sa magnetićima. S obzirom da je Bakirova mama izuzetno hrabra žena, odlučila je da njen sin odrasta u mahali, u prirodnom ambijentu Soukbunara. Sa njim su strpljivo i s ljubavlju radili mnogi volonteri, najprije samo u jednoj sobi zbog njegove hipersenzorike, odnosno povećane osjetljivosti na vanjske stimulanse, da bi kasnije izašli van, na ulicu. Dječak proširuje komunikaciju, druži se sa širim krugom pouzdanih ljudi. Za sve ovo vam je potrebno ogromno strpljenje, ljubav i povjerenje. Sada dječak vozi bicikl, trči, svi ga poznaju, neprimjetno ga nadgledaju, vole ga i on njih, takođe. On je doživio nevjerovatan uspjeh”, priča sa radošću i zadovoljstvom dr. Serdarević, koja je u ovom primjeru imala ulogu opservatora. Cijela mahala Soukbunar poznaje dječaka, svi su prošli kroz njegovu sobu u toku rada s djetetom – komšije, Resul, Pike, Anja, Mirza, Ivana, teta Sabina… Ovaj pristup, gdje se i ne htijući prate i djeca sa simptomima iz spektra autizma, njima izuzetno pogoduje i pomaže.
Fadila se stalno druži s Bakirom, posjećuju jedno drugo, idu na planinu, a on joj često šalje crteže. “Svako poglavlje u mojoj knjizi počinje sa jednim njegovim crtežom. Po tome se može pratiti njegova razvojna linija: od apstraktnih crteža, najčešće oblika kocke, do crteža s likom dječaka, s puno boja i detalja. Voljela bih da napravi dizajnerski potez i sve te crteže aplicira na majice, torbe, školske blokove. Ima umjetnički dar, koji je naslijedio od roditelja, duhovit je, zna vas nasmijati.”
Teza doktorice Serdarević o mogućem ranom dijagnosticiranju autizma, predočena u njenoj knjizi, povezana je s Bakirovim primjerom. Na kraju, veli da je o kompleksnoj tematici autističnih i drugih neuropsihijatrijskih problema kod djece najvažnije obratiti ujedno i pažnju na roditelje, raditi s njima, podržati ih, jer su oba roditelja potrebna djetetu.
Ovog puta Fadila Serdarević ostaje duže u rodnom gradu, sa željom da iz Sarajeva nastavi rad za svog američkog supervizora, prof. dr. Henninga Tiemeiera, inače šefa odjela na Harvardu, i komentoricu dr. Akhgar Ghassabian na Univerzitetu New York.
